ความหมายของการส่งเสริมและการดูแลมารดาหลังคลอด ด้วยการแพทย์แผนไทยนั้น หมายถึง พฤติกรรมที่หญิงหลังคลอดปฏิบัติเพื่อการฟื้นฟู ส่งเสริมป้องกัน รักษาสุขภาพในระยะหลังคลอด (45 วัน ตามความหมายทางการแพทย์แผนปัจจุบัน แต่สำหรับในทางการแพทย์แผนไทย โดยการดูแลหลังคลอดอาจจะนานกว่านั้น เช่น แถบภาคอีสาน จะใช้เวลาระมัดระวังเกี่ยวกับสุขภาพหลังคลอดนานประมาณ 3 เดือน)

การอยู่ไฟจะเกิดผลดีในภาพรวม ซึ่งตามความเชื่อของชาวบ้านเชื่อว่าการอยู่ในที่ร้อน ดื่มน้ำร้อน อาบน้ำร้อน เป็นการพักฟื้นเพื่อสะสมกำลังให้มีสุขภาพร่างกายที่แข็งแรงทำงานหนักได้ ไม่ปวดเมื่อย ต่อสู้โรคภัยต่าง ๆ ได้ ไม่มีอาการหนาวสะท้าน เมื่อถูกลมฝน ซึ่งผลกระทบต่าง ๆ อาจจะไม่เห็นทันทีแต่จะปรากฎให้เห็นเมื่ออายุมากขึ้น

ประโยชน์ของการอยู่ไฟ

1.ทำให้ร่างกายได้รับความอบอุ่นตลอดเวลา

2.ความร้อนช่วยกระตุ้นให้มดลูกมีการหดรัดตัว ช่วยในการขับน้ำคาวปลา มีผลทำให้มดลูกเข้าอู่เร็วขึ้น

3.ความร้อนช่วยในการฆ่าเชื้อโรค แผลแห้งเร็ว หน้าท้องแบน

4.ความร้อนทำให้หลอดเลือดขยายตัว การไหลเวียนโลหิตดีขึ้น

5.ลดภาวะการบวมน้ำ

6.ความร้อนช่วยลดอาการคัดตึงเต้านม

การนวด สำหรับการนวดสตรีหลังคลอดบุตรจะเป็นการนวดเบา ๆ ไม่แรงนัก และไม่มีการดัดดึงใด ๆ เลือกใช้ท่าที่เหมาะสม ไม่ทำให้เกิดการหดเกร็งของกล้ามเนื้อ และระมัดระวังในการนวดบริเวณหน้าท้อง เพราะจะส่งผลต่ออวัยวะภายใน คื มดลูกที่ยังอ่อนแออยู่ ดังนั้นจึงเป็นการนวดเพื่อผ่อนคลาย ซึ่งส่วนมากจะนมวดไปพร้อมกับการประคบสมุนไพรด้วย

ข้อแนะนำสำหรับผู้ถูกนวด ควรดื่มน้ำอุ่นให้มาก ๆ เพื่อขับถ่ายของเสียที่หลังลงไปปนอยู่ในกระแสโลหิตออกไป

การทับหม้อเกลือ ประโยชน์จะได้จากตัวยาสมุนไพร ความร้อนจากหม้อเกลือ และการกด

1.ทำให้มดลูกหดรัดตัวได้ดี มดลูกเข้าอู่ได้เร็ว น้ำคาวปลาไหลได้ดี

2.ความร้อนจะกระตุ้นให้เกิดการเผาผลาญไขมันหน้าท้อง ช่วยให้หน้าท้องยุบได้บ้าง ลดอาการบวมน้ำ กล้ามเนื้อกระชับ

3.ลดอาการปวดเมื่อย ขัดยอก

4.ทำให้โลหิตไหลเวียนดีขึ้น

การประคบสมุนไพร คือการนำเอาสมุนไพรหลายชนิดมาห่อรวมกันในผ้าทำเป็นลูกประคบ สมุนไพรส่วนใหญ่ที่นำมาใช้จะมีน้ำมันหอมระเหย เช่น ไพล ขมิ้นชัน ขมิ้นอ้อย ตะไคร้ มะกรูด การบูร เป็นต้น

ประโยชน์ของการประคบสมุนไพรในสตรีหลังคลอด (จากตัวยาและความร้อน)

1. ช่วยบรรเทาอาการเกร็งของกล้ามเนื้อ และแก้ปวดเมื่อย

2. ช่วยให้เนื้อเยื่อ พังผืด ยืดตัวออก

3. ลดการติดขัดของข้อต่อ

4. ช่วยเพิ่มการไหลเวียนของเลือด

5. ช่วยขับน้ำคาวปลา และมดลูกได้รับความอบอุ่น หน้าท้องยุบเร็ว

6. การประคบที่บริเวณอก จะช่วยลดอาการคัดที่เต้านม ลดความเจ็บปวด และหลั่งน้ำนมได้ดี

ข้อควรระวังในการประคบสมุนไพร

ไม่ควรอาบน้ำทันทีหลังประคบเสร็จ เพราะน้ำจะไปชะล้างตัวยาออกจากผิวหนัง และร่างกายปรับไม่ทันทำให้เป็นไข้ได้

การเข้ากระโจมอบสมุนไพร

มีหลักการเหมือนกัน คือ การต้มสมุนไพรให้เดือด แล้วเอาไอน้ำอบตัวโดยการเข้ากระโจม การอบไอน้ำเป็นการชำระล้างร่างกาย โดยเฉพาะสตรีหลังคลอดบุตร อาจจะมีกลิ่นตัวบ้าง จึงควรมีการอบตัวเพื่อชำระล้างสิ่งสกปรกตกค้างในร่างกาย ให้ระบายออกมาทางผิวหนัง และเซลล์ผิวที่ตายแล้วก็จะหลุดร่อนได้ง่าย

ประโยชน์ของการเข้ากระโจมอบสมุนไพร

1. ช่วยให้การไหลเวียนของโลหิตในร่างกายดีขึ้น ผิวพรรณเปล่งปลั่ง มีน้ำมีนวล

2. กลิ่นหอมของสมุนไพรช่วยทำให้สดชื่น แจ่มใส คลายความเครียด

3. ช่วยทำให้อุณหภูมิของร่างกายมีความอบอุ่น

4. ความร้อนจากไอน้ำ ทำให้รูขุมขนเปิด เหงื่อถูกขับออกมาทางผิวหนัง ช่วยลด

น้ำหนักได้บ้าง และสิ่งสกปรกถูกขับออกมา

5. ช่วยให้ทางเดินหายใจชุ่มชื้น ลดการอักเสบและบวมที่เยื่อบุทางเดินหายใจตอนบน

6. ช่วยลดการระคายเคืองในลำคอ ช่วยละลายเสมหะ

7. ช่วยคลายเส้นเอ็น บรรเทาอาการปวดเมื่อยตามร่างกาย ลดอาการปวดศรีษะ

8. สำหรับสตรีหลังคลอด ช่วยขับน้ำคาวปลา ช่วยให้มดลูกหดรัดตัวเข้าอู่เร็วขึ้น ช่วย

ฟื้นฟูสุขภาพให้แข็งแรง กล้ามเนื้อกระชับ คืนสภาพร่างกายให้เป็นปกติเร็วขึ้น

9. ช่วยให้ตาไม่ฝ่าฟาง หรือพร่ามัว

ข้อควรปฏิบัติในขณะเข้ากระโจมอบสมุนไพร

1. เมื่อเข้าไปนั่งในกระโจม ค่อย ๆ เปิดฝากหม้อทีละน้อย มิฉะนั้นจะอึดอัดหายใจไม่สะดวก ในขณะที่เปิดแง้มฝาหม้อ ควรจะมีไม้พายสำหรับคนน้ำในหม้อให้ไอน้ำและความร้อนจากสมุนไพรลอยตัวขึ้นมาด้วย ถ้าทนความร้อนไม่ไหวให้โผล่หน้าออกนอกระโจม จะช่วยลดอาการอึดอัดได้

2. พยายามสูดไอน้ำจากสมุนไพร จะช่วยให้ระบบการหายใจดีขึ้น

3. ลืมตาในกระโจมเพื่อให้ไอของสมุนไพรได้รมตาด้วย จะช่วยให้ตาไม่ฝ้าฟาง

4. การอบครั้งแรกควรใช้เวลา 10 – 15 นาที แล้วออกมาพักสัก 5 นาที เพื่อให้ร่างกายมีการปรับอุณหภูมิให้เข้ากับความร้อนก่อน การอบทำให้เสียเหงื่อมาก และความร้อนทำให้หลอดเลือดขยายตัว หัวใจจะเต้นเร็วกว่าปกติ อาจจะเป็นอันตรายได้ จึงไม่ควรใจร้อนอบต่อเนื่องนาน ๆ หากไม่มีปัญหาจะอบต่ออีกสัก 10 – 15 นาทีก็ได้ รวมเวลาทั้ง 2 ช่วงแล้วไม่ควรเกิน 30 นาที

5. ในขณะอบสมุนไพร ควรจิบน้ำบ่อย ๆ จะระบายของเสียได้ดีกว่าที่จะดื่มน้ำภายหลังจากการอบเสร็จ

ข้อควรระวังสำหรับการเข้ากระโจมอบสมุนไพร

1. ไม่ควรอบในขณะมีไข้สูง เพราะจะไปเพิ่มความร้อนมากยิ่งขึ้น

2. ผู้ที่มีความดันโลหิตสูงเกิน 180 มิลลิเมตรปรอท หรือผู้ที่มีอาการวิงเวียนศรีษะหน้ามืด ไม่ควรเข้ากระโจมอบสมุนไพร

3. ผู้ที่มีโรคประจำตัว ได้แก่ โรคไต โรคหัวใจ โรคลมชัก โรคหอบหืดระยะรุนแรง โรคติดเชื้อระบบทางเดินหายใจที่รุนแรง

4. ผู้ที่รับประทานอาหารอิ่มยังไม่ถึง 1 ชั่วโมง ห้ามเข้ากระโจม อาจทำให้อาเจียรได้

5. สตรีขณะมีประจำเดือน โดยเฉพาะที่มีไข้และอาการปวดศรีษะร่วมด้วย ไม่ควรเข้ากระโจมอบสมุนไพร

6. ขณะที่ร่างกายมีการอักเสบจากบาดแผลต่าง ๆ มีบาดแผลเปิด หรือเป็นแผลเรื้อรัง แผลติดเชื้อ

7. ผู้ที่มีอาการอ่อนเพลีย อดนอน อดอาหาร การเสียเหงื่อมากจะทำให้อ่อนเพลียมากยิ่งขึ้น

อาหารแสลง อาหารแสลงในกรณีคุณแม่หลังคลอด หมายถึง อาหารที่รับประทานเข้าไปแล้วทำให้คุณแม่หลังคลอดรู้สึกไม่สบาย เกิดการผิดสำแดง เลือดตีขึ้น น้ำคาวปลาไม่ไหล น้ำนมไม่มี(หยุดไหล) มีไข้ ชัก ปวดศีรษะ คลื่นไส้ อาเจียร หน้ามืด เป็นลม ท้องเสีย ปวดเมื่อยตามร่างกาย มดลูกชื้น ฯลฯ หรืออาจจะมีผล

ทำให้ลูกที่กินนมแม่เกิดการท้องเสียได้ ข้อควรปฏิบัติเกี่ยวกับอาหารแสลง อาหารที่คุณแม่หลังคลอดไม่ควรบริโภค เช่น อาหารหมักดอง อาหารรสเผ็ดจัด เปรี้ยวจัด เค็มจัด อาหารรสเย็น อาหารที่มีกลิ่นฉุนรุนแรง เป็นอาหารที่เมื่อรับประทานแล้วอาจจะทำให้เกิดผลกระทบต่อร่างกาย เกี่ยวกับอาหารแสลงนี้ในทางการแพทย์แผนปัจจุบันถือว่าอาหารบางอย่างอาจจะทำให้เกิดการแสลงได้ ซึ่งมีทั้งอาหารแสลงโรค และอาหารแสลงยา เช่น ห้ามกินนมหลังจากกินยาปฏิชีวนะ เพราะนมจะไปจับกับยาทำให้ยาไม่เกิดการดูดซึม กรณีนี้เรียกว่าเป็นการแสลงยา หรืออีกกรณีหนึ่งคือคนที่เป็นโรคเบาหวานอยู่ เมื่อไปกินอาหารที่หวานมากจะทำให้เกิดภาวะน้ำตาลเกิน อย่างนี้ก็ถือว่าเป็นการแสลงโรค

น้ำสมุนไพรในระยะหลังคลอดควรใช้สมุนไพรที่มีรสเผ็ดร้อน เช่น น้ำขิง น้ำตะไคร้ น้ำกะเพรา หรือน้ำสมุนไพรที่มีรสเปรี้ยว เพื่อช่วยให้ฟอกเลือดทำให้ผิวพรรณดี สดชื่น ช่วยระบบขับถ่ายระบายของเสีย แต่ไม่ควรเปรี้ยวมาก เพราะจะทำให้ท้องเสียได้ น้ำสมุนไพรที่ใช้ควรใช้สด ๆ คั้นน้ำหรือต้ม ไม่ควรเติมน้ำตาล ตัวอย่างน้ำสมุนไพรที่มีรสเปรี้ยว เช่น น้ำมะเขือเทศ น้ำมะนาว น้ำส้ม น้ำมะขาม น้ำสับปะรด น้ำฝรั่ง น้ำกระเจี๊ยบ นอกจากนี้น้ำสมุนไพรที่มีสรรพคุณอย่างอื่นสามารถนำมาใช้ได้ เช่น น้ำมะตูมบำรุงธาตุ น้ำใบเตยกลิ่นหอมบำรุงหัวใจ เป็นต้น

น้ำสมุนไพรบางชนิดอาจจะไม่เหมาะกับคุณแม่หลังคลอดเพราะรสเย็นอาจจะทำให้ร่างกายเย็น ขัดกับ

หลักการที่ต้องเป็นยารสร้อน ได้แก่ น้ำใบบัวบก น้ำแตงโม น้ำแตงไทย ฯลฯ นอกจากนี้แล้วเครื่องดื่มต่าง ๆ ที่ควรจะงดในระยะหลังคลอด เช่น น้ำอัดลม ชา กาแฟ เครื่องดื่มชูกำลัง เป็นต้น

การดูแลความงามและผิวพรรณ เนื่องจากการเปลี่ยนแปลงของฮอร์โมนในช่วงที่ตั้งครรภ์ จะทำให้คุณแม่หลังคลอดส่วนมาก ผิวพรรณมีสีคล้ำ ดำ ไม่สดใส โดยเฉพาะบริเวณ คอ รักแร้ ขาหนีบ ข้อพับต่าง ๆ เมื่อฮอร์โมนกลับเข้าสู่ภาวะปกติสีผิวที่หมองคล้ำ ดำ เหล่านี้จะค่อย ๆ จางหายไป แต่ต้องใช้เวลานาน และพยายามอย่าให้ถูกแสดงแดด เพราะแสงจะรบกวนผิวให้เกิดเป็นฝ้า กระ มากขึ้น เมื่อมีการดูแลมารดาหลังคลอดด้วยวิธีอื่น ๆ เช่น ทับหม้อเกลือ ทับอิฐ ฯลฯ จึงควรดูแลผิวพรรณควบคู่ไปด้วย โดยการข้ด พอก ผิวกาย เพื่อให้เซลล์ผิวที่ตายแล้วหลุดออกไป รอยหมองคล้ำนั้นจะค่อย ๆ จางไป สูตรขัดและพอกผิวที่เหมาะกับคุณแม่หลังคลอดควรเป็นสมุนไพรจากธรรมชาติ ไม่ควรใช้ครีมขัดและพอกผิวที่มีส่วนผสมของสารเคมี เพราะผิวของคุณแม่หลังคลอดส่วนใหญ่นั้น จะเป็นผิวที่ค่อนข้างแห้งและแพ้ง่าย

ขั้นตอนการอยู่ไฟของเรือนวิราม

1. นวดผ่อนคลายแบบแผนไทยผสมนวดน้ำมัน (น้ำมันงานสกัดบริสุทธิ์และนวดเข้าตะเกียบ)
2. นวดศรีษะเพื่อผ่อนคลายและนวดหน้า กดจุด
3. นวดสลิมมิ่งด้วยครีมพริกไทยดำเฉพาะจุด
4. ทับอิฐ
5. ทับหม้อเกลือ
6. บำรุงผิวด้วยเจลจากใบพลับพลึง
7. ประคบสมุนไพร
8. ประคบหน้าด้วยลูกประคบงาดำ
9. เข้ากระโจมอบตัวด้วยสมุนไพรสดพร้อมทั้งจิบน้ำสมุนไพร
10. ขัดและพอกผิวกายด้วยสมุนไพรธรรมชาติ
11. แช่น้ำสมุนไพรเพื่อให้มดลูกกระชับและให้ผิวเนียนนุ่มเต่งตึง
12. อาบน้ำสมุนไพร